Caothach nan Con
Dealbh: G Cooper. An Seòmar-feitheimh.
Ghabh an t-euslainteach grèim air a’ ghlainne. Dh’fheuch e ri balgam den uisge a ghabhail ach bha e follaiseach gun robh eagal mòr air. Thàinig crith air a làmhan. Thuirt an dotair, ban-lighiche à Astràilia, rium gu socair, ‘Hydrophobia. Caothach nan con. Tha rabies air.’
Thachair seo ann an Nepal ann an 1976. Bha an duine bochd air tighinn gu ospadal Thansen a dh’iarraidh cobhair – bha cù feireil air a bhìdeadh o chionn seachdain no dhà.
‘Dè nì sibh,’ dh’fhaighnich mi den dotair.
‘Feumaidh sinn a chur dhachaigh,’ fhreagair i. ‘Chan eil teagamh ann gum faigh e bàs leis an fhibin. Chan eil leigheas ann. Bhiodh e cunnartach do na banaltraman nan cumamaid an seo e. Bidh an teaghlach a’ gabhail cùram dheth.’
Bha an co-dhùnadh seo a’ cur dragh orm.
Na b’ fhaide san t-seachdain, bha mi ag obair còmhla ris an Dr Jonathan Yoder, lannsair Ameireaganach dhan robh spèis mhòr agam. Dh’innis mi an sgeulachd dha.
‘Tuigidh mi carson a tha thu fo iomagain,’ ars esan. ‘Ach tha cuimhn’ agam nuair a bha mi ag obair anns na h-Innseachan anns na leth-cheudan agus bha an fhibin air mac stiùireadair meidigeach an ospadail. Bha iad a’ feuchainn ri cùram a ghabhail dheth, ga chumail ann an seòmar leis fhèin. Ach bha e ann am breislich agus a’ sìor fhàs na bu mhiosa. Theich e às an t-seòmar agus bha e a’ ruith air ais agus air adhart ann an lios an ospadail a’ cur eagal air a h-uile duine. Thàinig poileas le raidhfil agus loisg e air. Mharbh e e.’
Nuair a thill mi a Nepal ann an 1988, cha chuala mi facal air an fhibin ged a bha coin le coltas rudeigin fiadhaich orra cumanta ann an sràidean Phatan, faisg air Kathmandhu, far an robh mi ag obair anns an Ògmhios. Air na h-oidhcheannan bruthainneach, bhiodh comhartaich nan con ri cluinntinn mar gun robh iad a’ ruith tro shràidean a’ bhaile ri miastadh air choreigin.
Bha sinn a’ fuireach, mi fhìn agus mo bhean, ann am flat ann an com-punnd an ospadail aig an robh balla àrd mu thimcheall. Aig a’ gheata mhòr, bhiodh dorsair na sheasamh o mhoch gu dubh a’ cumail sùil air na daoine a bha a’ falbh agus a’ tighinn; air an oidhche, bhiodh solasan-sràide ann.
Mus do chuir mi crìoch air m’ obair ann am Patan, ge-tà, fhuair sinn cuireadh gu dìnnear aig taigh lighiche agus a theaghlaich a bha a’ fuireach anns a’ bhaile fhèin. Bha e gu bhith deich uairean a dh’oidhche nuair a bha sinn a’ tilleadh chun a’ chom-puinnd tro na caol-shràidean dorcha – cha robh duine sam bith eile a’ dol mun cuairt annta.
Aig an dearbh mhòmaid nuair a thàinig sinn timcheall a’ chòrnair a bha leth-cheud slat air falbh bhon gheata mhòr bha comhartaich eagalach ann agus chunnaic sinn seachd no ochd coin a’ ruith dhar n-ionnsaigh.
Sheas sinn far an robh sinn, gun ghluasad. Cha robh dòigh às ann. Cha tuirt aon seach aon againn facal fhad ’s a bha na coin a’ dlùthachadh oirnn.
Nuair nach robh iad ach slat no dhà air falbh bhuainn, stad iad gu h-obann. Rinn iad snotadh. Thionndaidh iad agus ruith iad air ais sìos an rathad, ri comhartaich a-rithist.
Bha e mar aisling.
Cho luath ’s a thàinig mi thugam fhìn, b’ e mo chiad smuain gun robh cuideigin air taobh eile an t-saoghail air a bhith ag ùrnaigh air ar son.
Iar-fhacal. Nuair a dh’fhàsas duine tinn leis an fhibin chan eil leigheas ann. Anns an latha an-diugh ann an dùthchannan far a bheil an fhibin cumanta agus far a bheil goireasan meidigeach ann, gheibheadh duine banachdach na aghaidh nan rachadh e no i dhan lighiche cho luath ’s a ghabhadh an dèidh ionnsaigh le cù (PEP – post exposure prophylaxis). Tha an WHO a’ toirt tuairmse gu bheil còrr is 29 millean duine a’ faighinn na banachdaich seo gach bliadhna, a’ cur casg air bàs leis an fhibin do cheudan de mìltean de dhaoine.